اسامی مختلف
دریای کاسپین یا خزر در واقع بزرگترین دریاچه روی زمین است. این دریا درطول سال ها اسامی مختلفی رابه خودگرفته که درمنابع یونانی و رومی از آن باعنوان های دریای کاسپی، هیرکانی، آلبانیا و دریای سکوت ها یاد شده است؛همچنین درمنابع لاتین کاسپیوم، ماره،هورکان و یمماره، آلبانی و مماره، سکوتیک ومماره خوانده شده است. درزبان اروپایی بانام دریای کاسپین و درمنابع روسی قدیم با نام خوالتیسکی مموره عنوان شده است. جغرافی دانان مسلمان ازاین دریا باعناوینی نظیرمازندران، کاسپین، آبسکون، قزوین، ارقانیا، بحرباب، طبرستان و سرانجام «خزر» یادکرده اند. ازسال ۱۳۸۱ نام رسمی این دریا درمکاتبات رسمی ایرانی «دریای خزر» ودرمکاتبات انگلیسی، «دریای کاسپین» خوانده شد.
ویژگی های جغرافیایی و زمین شناختی:
این دریا در اواخر دوران پالؤژن در طول شکستگی اورال- عمان در جهت نصف النهار کره زمین و به شکل شمالی- جنوبی تشکیل شده است. دریای خزردرگذشته‌های دوربخشی ازدریای تتیس بوده که اقیانوس آرام رابه اقیانوس اطلس متصل می‌کرد. از ۶۰ میلیون سال پیش راه خزر به اقیانوس آرام واقیانوس اطلس کم‌کم بسته شد.
دریای خزر، با وسعت حدود 436000 کیلومترمربع، 1200 کیلومترطول وبه طور متوسط 310کیلومترپهنا دارد وحجم آب آن بیش از 77000 کیلومترمکعب است. عمق گودترین نقطه آن در بخش جنوبی، تا 1000 مترمی رسد. سطح آب دریاچه درحدود 26 تا 28 متر (برحسب سالهای مختلف) ازسطح آب دریاهای آزاد، پایین تراست. این دریا ازطریق رود ولگا وهمچنین کانال ولگا- دن که مجهز به حوضچه های تنظیم سطح آب وبرقراری همترازی آب است، به طورغیرمستقیم با دریای بالتیک و دریای سیاه ارتباط دارد.
پنج کشور ایران، آذربایجان، قزاقستان، روسیه و ترکمنستان کشورهای ساحلی پیرامون آن هستند.
برحسب ویژگی های ساختار ریخت شناسی، جغرافیای طبیعی و آب و هواشناسی، دریای خزر به سه بخش شمالی، میانی و جنوبی قابل تقسیم است.
بخش شمالي كم عمق ترين بخش بوده و حدود 29 درصد ازسطح دريا را شامل مي شود. متوسط عمق در اين ناحيه 6 مترو حداكثرعمق آن از 10 مترتجاوز نمي نمايد.
بخش مياني حدود 36 درصد ازسطح دريا راشامل مي شود. متوسط عمق در اين ناحيه حدود 175 متر وحداكثرعمق آن 790 مترمي باشد.
بخش جنوبي درياي خزرحدود 35 درصد ازسطح و حجمي معادل 64 درصد ازدريا راشامل مي شود. اين بخش عميق ترين ناحيه خزربوده كه عمق آن 1025 مترومتوسط عمق در اين ناحيه 300 مترمي باشد.
بیش از د وسوم حجم آب دریای خزردربخش جنوبی است. نزدیک به یک سوم از آب در بخش مرکزی و فقط حدود 0.1 درصد به بخش شمالی تعلق دارد.
دمای آب درتابستان تقریبا درهمه بخش ها برابراست. ولی در زمستان، بخش شمالی دریای خزر (دست کم چهارماه) دمای زیر صفر دارد و یخبندان است در صورتی که درجنوب آن،هیچگاه یخبندان نمی‌شود ومتوسط دما 509+ درجه سانتیگراد است.
ترکیب شیمیایی آب خزر از نوع منیزیم، کلسیم و سولفات است ومیزان نمکهای محلول آن بین 12 تا 13 گرم در لیتراست که تقریبا یک سوم شوری آب دریاهای آزاد و اقیانوس ها است. شیرین ترین بخش آن مربوط به نواحی نزدیک به مصب رودخانه ولگا وشورترین بخش آن مربوط به خلیج قره بغاز بوده است که درآن تبخیر بیش ازورودی آب به آن است.
اهمیت بین المللی دریای خزر:
دریای خزراز نظرصید ماهی اهمیت بسیار دارد وماهیان خاویاری آن دارای شهرت جهانی هستند. سالیانه حدود ۳۰۰ تن خاویاراز صید این ماهی‌ها به دست می‌آید. حدود ۹۰ درصد خاویار جهان نیزازاین دریا به دست می‌آید.
دریای خزر طی دهه های اخیر به سه دلیل عمده مورد توجه محافل علمی و سازمان های بین المللی و همچنین دولت های منطقه قرار گرفته است. یکی از این دلایل و شاید مهم ترین آن ها، نوسانات این دریا می باشد. سطح آب دریا از سال 1357 شروع به افزایش تراز نموده در حالی که تا قبل از آن در پایین-ترین سطح در پانصد سال گذشته قرار داشت و همه پیش بینی ها حاکی از ادامه روند کاهشی تراز آب دریا بوده است. از دلایل بعدی می توان به فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و تأسیس 4 کشور به جای آن اشاره نمود که زمینه ساز تحولات اقتصادی- اجتماعی جدیدی در منطقه خزر بوده است. دلیل سوم که به نوعی مرتبط با دو علت دیگر است، مخاطرات محیط زیستی و تهدیدات تنوع زیستی می باشد که در رأس آن می توان از کاهش ذخایر با ارزش ماهیان خاویاری و کاهش جمعیت فک خزری نام برد. در این میان، کماکان نوسانات این دریا از مهم ترین پدیده های این دریا بوده و تسلط بر ویژگی های آن همچنان برای خزرشناسان در هاله ای از ابهام قرار دارد. اگرچه نوسانات تراز آب دریای خزر جزء ماهیت طبیعی این دریا به شمار می رود، در دوران اخیر برخی دخالت های انسانی اختلالاتی را در روند طبیعی آبگیری و بیلان آبی آن ایجاد نموده اند.
دردهههای شصت و اوایل هفتاد شمسی با افزایش سریع تراز آب دریای خزرو فرسایش وتخریب اراضی ساحلی، خسارات سنگینی (حدود پانزده میلیارد دلار) به سواحل کشورهای حاشیه این دریا (بیشترین خسارت به ایران وروسیه) وارد گردید. درهمين راستا و با توجه به سياستهای کلان توسعه پايدار کشورمان پس از آخرين مرحله افزايش تراز آب دريای خزر طی سالهای1357 تا 1374 و ایجاد خسارات بسيار زياد به کاربریهای متنوع ساحلی، وزارت نيرو برآن شد تا در سال 1371 مرکزملی مطالعات وتحقيقات دريای خزر راتأسيس نمايد. گزارش سالانه نوسانات دریای خزر در اوایل آبان ماه هرسال از سوی مرکز مطالعات و تحقیقات دریای خزر در سطح ملی منتشر می شود.
شواهد تاریخی نشان داده که سطح آب دریای خزر، همیشه در نوسان بوده است. اعداد گزارش شده، متفاوت است درمجموع به نظرمی‌رسد که بین بالاترین و پایین ترین سطح آب، 9 متر اختلاف وجود داشته است به دلیل وسعت زیاد، تغییرات سطح آب دریا، برتغییرات آب وهوایی و حتی پستانداران پیرامون آن اثرگذاراست.
ازحدود 4400 كیلومترخط ساحلی دریای خزر 695 كیلومتر آن در روسیه، 600 كیلومتردرجمهوری آذربایجان، 820 كیلومتردرایران، 650 كیلومتردرتركمنستان و 1600 كیلومتردرقزاقستان واقع است.
بیش از 130 رودخانه به دریای خزرمی‌ریزد كه بزرگترین آنهاعبارتند از ولگا، اورال، كورا، ترك، سفیدرود، سولاك، سمور وگرگانرود. حدود 60 رودخانه از ساحل ایران به دریای خزرمی‌ریزند و رسوبات آنهاعمده‌ترین منبع تأمین رسوبات ساحلی‌اند. این رودخانه‌ها حدود 40 میلیون تن رسوب در سال، وارد دریامی‌كنند كه دو سوم آن، تنها توسط سفید رود تأمین می‌شود.
این دریا، بعدازخلیج فارس وسیبری، ازلحاظ ذخایرنفت وگازموجود درساحل وزیربسترمقام سوم را دارد. نخستین گزارش مستند درباره این منابع، به سده سیزدهم میلادی بازمی‌گردد. نفت، به طوررسمی درسال 1869 میلادی ازبخش خشکی ودرسال 1945 ازبخش آبی باکواستخراج شد وتا کنون تعداد 21000 حلقه چاه درمناطق اکتشافی (خشکی و دریا) حفرشده است. جدا ازمیدان های نفتی خزر شمالی وخزرمیانی، خزرجنوبی یکی ازمنابع اصلی اکتشاف وتولید نفت و گاز دریای خزراست.سالانه ۱۲۲ هزار تن آلودگی ناشی ازاستخراج نفت وارد آب‌های خزرمی‌شود.
ساحل ایران درجنوب دریای خزربه طول حدود 800 كیلومتر دارای شکل نسبتاً ساده ای است كه تنها درغرب، توسط مرداب انزلی و درشرق توسط خلیج گرگان قطع می‌شود. عرض ساحل از حدود یك كیلومتر در بخش میانی تاحدود 60 كیلومتردربخش دلتاهای بزرگ (سفید رود و گرگان رود) تغییرمی‌كند.
درغرب (گیلان) برخلاف بستر عمیق دریا، ساحل خشكی باریك وپرشیب است. دربخش میانی (غرب مازندران) همانند بستر نسبتا كم عمق، ساحل خشكی نیز باریك وپرشیب است. درمنطقه گلستان، ساحل نیزهمانند بستركم‌عمق، گسترده وكم‌شیب است.
به دلیل اهمیت این دریا بر اساس تصمیمات یونسکو، 12 آگوست مطابق با 21 مرداد به عنوان روز دریای کاسپین نام گذاری شده است.
تالیف: حمیده پهلوان زاده از گنبد کاووس